Mikołaj Grynberg, "Rejwach"

To się zdarzyło.To się nie mogło zdarzyć. Było. Nie było. Prawda czy fikcja? “Rejwach” Mikołaja Grynberga zawiera kilkadziesiąt krótkich monologów, historii ludzi, którzy przychodzą do reportera piszącego o Holokauście i mówią. Mówią o ukrywaniu, strachu, życiu w Polsce, Izraelu, w świecie. Przychodzą Żydzi dumni ze swojego pochodzenia, przychodzą ludzie niepogodzeni czy zaprzeczający, przychodzą też “dobrzy antysemici”, "życzliwi”, czytelnicy i czytelniczki chcący podzielić się spostrzeżeniami o żydowskim dziedzictwie, własnych przekonaniach i lękach. Wspólnym mianownikiem tych opowieści jest Polska i Polacy - nasz stosunek do Holokaustu, do (nie)obecności Żydów, do przeszłości ale i współczesnej historii. Bohaterowie opowiadań Grynberga - tak Polacy jak i Żydzi - nie mogą bez siebie żyć, jak mówi jeden z nich: “Jestem Żydem, w którym żyje Żyd, i Żydem, który nie istnieje bez tego Polaka”. Polscy rozmówcy żyją nienawiścią do Żydów, ale i specyficzną tęsknotą, wyobrażoną przedwojenną wspólnotą. Tu się wszystko miesza. Grynberg fantastycznie pokazał jak skomplikowany jest stosunek Polaków do Żydów i jak głęboko zakorzenione są antysemickie postawy.

Grynberg pisząc swoje książki spotkał się z dziesiątkami osób, tak ocalonych z Holokaustu jak i będących drugim pokoleniem, które traumę wojenną nabyło dziedzicznie. Z pewnością wiele z tych opowieści znajduje się w “Rejwachu”, ale nie jest to takie oczywiste. Na okładce nie ma opisu, blurb Olgi Tokarczuk mówi o “przenikliwych prozach”. Dopiero w podziękowaniach przyznaje się Grynberg do korzystania z tych rozmów. Ale wciąż jest to opowieść fikcyjna, której niezwykła prawdziwość polega na tym, że każdego z bohaterów i każdą z bohaterek możemy sobie wyobrazić, każdą z tych postaw możemy zrozumieć (co nie znaczy, że zaakceptować), wiemy że oni i one żyją wśród nas. Grynberg nie jest tendencyjny i różnicuje opowieści, moją ulubioną jest “Żydowski barter”, którego bohater z braku asertywności towarzyszy Żydowi z Izraela, który przyjechał odwiedzić Auschwitz. “Przyszedł punktualnie, a to już coś jak na człowieka z Bliskiego Wschodu. Nie miał ze sobą flagi izraelskiej, by z nią paradować po Auschwitz. Wiem, bo specjalne spytałem - nie uśmiechało mi się eskortować izraelskiego pielgrzyma w triumfalnym przemarszu między blokami obozu. Widziałem to już wiele razy.” Kapitalna jest opowieść genealożki, do której przychodzi żydowska rodzina szukająca śladów ojca, który miał mieszkać w Anatewce. Nie ma takiej miejscowości, ale jak to powiedzieć? Okazuje się, że ojciec oglądając “Skrzypka na dachu” na widok wsi, w której mieszkał Tewje z rodziną, powiedział “to mój sztetl”. W tym momencie szukający śladów swojej rodziny mężczyzna pyta - I kto ma rację? Pani czy mój tata?” Mimo oczywistej odpowiedzi, kto jej udzieli?

Niesamowita plastyczność tych monologów, realizm, smutek i czarny humor, wszystko to składa się na przejmującą, wielopłaszczyznową opowieść o żydowskim i polskim losie. Odczytuję “Rejwach” jako opowieść o wspólnocie, w której Polska wciąż jest aryjską stroną, w której istnieją małe, prywatne getta. W nich jest bezpiecznie, choćby tym gettem było twoje ciało, które skrywa tajemnicę.

Ostatni akcent książki to monolog życzliwego autorowi mężczyzny, który radzi mu uporać się z przeszłością i zacząć pisać w czasie rzeczywistym, bo przeszłość nie przynosi dobrych zakończeń. To może już czas na powieść? A“Rejwach” czytam kolejny raz i przykro mi, że żadnej z tych historii nie potrafię odczytać jako fikcji. Wszystko to jest prawdą. Niestety.