Kilka słów o pierwszych zdaniach

“Zabierasz się do czytania nowej powieści Italo Calvina „Jeśli zimową nocą podróżny”. Tak Anna Wasilewska przełożyła pierwsza słowa legendarnej już powieści Calvina. Kilka dni temu przytoczyłem pierwsze zdanie z “Czarnego potoku” Leopolda Buczkowskiego i spytałem o Wasze ulubione “pierwsze zdania”. Dziękuję za ponad 180 komentarzy, po ich lekturze mam kilka podpowiedzi, jak stworzyć zdanie, które zapamiętacie.

Tołstoj (49 lajków) “Annę Kareninę” (tłum. Kazimiera Iłłakowiczówna) zaczął w ten sposób:

“Wszystkie szczęśliwe rodziny są do siebie podobne, każda nieszczęśliwa rodzina jest nieszczęśliwa na swój sposób”. Odwołując się do prostych faktów już w tej linijce wikła nas autor w historię nieszczęśliwą na swój wyjątkowy sposób. I choć wszyscy chyba już wiedzą, jak to się dalej potoczy, to wciąż historia ukochanej Wrońskiego jawi nam się jako wyjątkowa i niepowtarzalna. Tołstoj nie zdradza miejsca akcji ani bohaterów, może poza stwierdzeniem, że mowa o “rodzinie” nie dostajemy w pierwszym zdaniu żadnych podpowiedzi. Inaczej jest w zdaniu “Miałam w Afryce farmę u stóp gór Ngong”, którym “Pożegnanie z Afryką” zaczyna Karen Blixen (49 lajków) w tłumaczeniu Józefa Giebułtowicza i Jadwigi Piątkowskiej. Kenia ma do zaoferowania wiele ciekawszych widoków i piękniejszych wzgórz, ale to właśnie tu mieszkała autorka tej kultowej powieści.

Powieść ma nas przenieść do innej krainy, w inny czas, na krótką chwilę stanowić teleport z codzienności, pewnie dlatego najcieplej przywitaliście pojawienie się wśród proponowanych najciekawszych (129 lajków) otwarć zdania “Nazywam się Lisa. Jestem dziewczynką, to chyba od razu widać z imienia. Mam siedem lat i wkrótce skończę osiem.”, ciekawe że osoba przytaczająca ten początek skróciła go i napisała: ”Nazywam się Lisa, mam siedem lat i mieszkam w zagrodzie środkowej”. Nie da się ukryć, że pani Małgorzata Szafrańska przepisała “Dzieci z Bullerbyn” w sposób naprawdę udany. Tłumaczyła książkę Irena Szuch-Wyszomirska, o czym zapomnieć nie można.

Sprytnie (68 lajków) z zadaniem poradził sobie pan January Weiner, przytaczając pierwsze zdanie powieści o Poncjuszu Piłacie, którą napisał tytułowy Mistrz z powieści Bułhakowa. “W białym płaszczu z podbiciem koloru krwawnika posuwistym krokiem kawalerzysty wczesnym rankiem czternastego dnia wiosennego miesiąca nisan pod krytą kolumnadę łączącą oba skrzydła pałacu Heroda Wielkiego wyszedł procurator Judei Poncjusz Piłat”. Scena niezwykle realistyczna, w której autor zawarł zarówno czas, miejsce, jak i dokonał wstępnej acz przekonującej charakterystyki głównego bohatera. Cytat w wersji Ireny Lewandowskiej i Witolda Dąbrowskiego. Innym, militarnym początkiem powieści jest otwarcie “Stu lat samotności” (74 reakcje), z którego dowiadujemy się, że... “Wiele lat później, stojąc naprzeciw plutonu egzekucyjnego, pułkownik Aureliano Buendia miał przypomnieć sobie to dalekie popołudnie, kiedy ojciec zabrał go z sobą do obozu Cyganów, żeby pokazać mu lód". Jest w tym geniusz Garcii Marqueza - tak umieścić czytelnika, by wiedział, że przyszłość czeka bohatera kiepska, ale jest jeszcze szansa, że dowiemy się, jak to możliwe, żeby ktoś nigdy nie widział lodu. Szczęśliwie już w tym zdaniu autor zwraca też nasza uwagę na fakt, że w powieści będzie dużo… faktów. Osoby nieznoszące ich nadmiaru w powieści mogą spokojnie wziąć do ręki inną książkę. Powieść na język polski przełożyły Grażyna Grudzińska i Kalina Wojciechowska. Bardzo podobną metodę - przeniesienia w czasie - już w pierwszym zdaniu zastosował Andrzej Sapkowski (50 lajków) - “Później mówiono, że człowiek ten nadszedł od północy od bramy Powroźniczej”.

Bardzo mnie też ucieszył kolejny błąd, który znalazłem w waszych pierwszych zdaniach. Otóż “Duma i uprzedzenie” Jane Austen zaczyna się od zdania: “Jest prawdą powszechnie znaną, że samotnemu a bogatemu mężczyźnie brak do szczęścia tylko żony”. Czytelniczka Karolina Osowska postanowiłą to zdanie poprawić i napisała nam, że “Jest prawdą powszechnie uznaną, iż niezamężny, zamożny mężczyzna potrzebuje żony”. Sądzę, że skoro mężczyzna jest jeszcze niezamężny, to może potrzebować też mężą. I ta wizja mi się bardziej podoba od cokolwiek jednak pobrzmiewającą wykluczeniem tezy Jane Austen. Poprawne tłumaczenie jest autorstwa Anny Przedpełskiej-Trzeciakowskiej, a wersja przytoczona przez Czytelniczkę pojawia się w internetach, ale już nie w książkach (no chyba, że znajdziecie).

Nie mogło zabraknąć w Waszych typach zdania o tym, że pani Dalloway powiedziała, że sama kupi kwiaty (38 lajków) (tłum. Krystyna Tarnowska), ani udanego zabiegu Ignacego Karpowicza o autobusie (7 lajków), który stał w korku i niepoprawnym związku frazeologicznym. I chociaż “to wszystko zdarzyło się mniej więcej naprawdę” (Vonnegut a tłumaczył Lech Jęczmyk, 13 lajków), to nikt nie przytoczył mojego ulubionego zdania z powieści zagranicznej, które brzmi: “Jemand mußte Josef K. verleumdet haben, denn ohne daß er etwas Böses getan hätte, wurde er eines Morgens verhaftet”. O tej konstrukcji napisano już niejedną pracę, a w najbardziej popularnym tłumaczeniu Józefy Szczelińskiej z udziałem Brunona Schulza brzmi ono: „Ktoś musiał zrobić doniesienie na Józefa K., bo mimo że nic złego nie popełnił, został pewnego dnia po prostu aresztowany”.

Co decyduje o tym, że niektóre zdania przechodzą do legendy a inne otwarcia już mniej? Dlaczego nikt z was nie wymienił oczywistych “Litwo, Ojczyzno moja!”, czy “"Dzień był letni i świąteczny”, “W czasie powrotu do domu Ewa miała oczy spuszczone” także nie znalazło się w zestawieniu. Pierwsze zdanie bywa streszczeniem książki, bywa jego zakończeniem lub zaprzeczeniem, ale najważniejszą jego rolą jest przykucie naszej uwagi i sprawienie, że przeniesiemy się w świat - bliższy lub dalszy - ale jednak zawsze choć odrobinę różny od krzesła czy fotelu i widoku z niego, gdy szykujemy się do lektury.

Mam do was jednak serdeczną prośbę - byście przyglądali się temu, kto tłumaczył. Astrid Lindgren nie pisała po polsku, podobnie Franz Kafka. Jakby w to się zagłębić, to nasze ulubione pierwsze zdania często stworzyli tłumacze i tłumaczki, od których wiele zależy. Także to, czy pierwsze zdanie odkryje przed nami piękno i tajemnicę książki, do której lektury się zabieramy. A teraz “drzwi lepiej zamknąć: tam zawsze gra telewizor. Powiedz im to od razu: Nie, nie chcę oglądać telewizji! Podnieś głos, inaczej cię nie usłyszą: Czytam!” W tłumaczeniu Anny Wasilewskiej.

A tekst ilustruję pierwszym zdaniem z "Bieruta" Piotra Lipińskiego. Też całkiem udanym.