KSIĄŻKI ROKU ZDANIEM SZOTA 2023 - literatura polska

Książka Roku Zdaniem Szota to…
“Rumowiska” Wita Szostaka, wyd. Powergraph.

***

Laudacja:

“Żal, że powieść można zacząć tylko raz”, stwierdza w pierwszym zdaniu narrator powieści Szostaka. Zacząć pisać, czy czytać? Powieść dla Szostaka jest procesem, działaniem w które zaplątani są autor i jego czytelnicy.

“Opowieść - stwierdza osoba mówiąca w “Rumowiskach” - jest ciągłym zaczynaniem od nowa”.

Wit Szostak po raz kolejny przypomina nam, że literatura to coś więcej, a książka może być jak relikwia, wokół której zbierają się wierni. W “Rumowiskach” zachwyca i fascynuje mnie namysł nad samą materią - językiem, opowieścią, historią. Jednocześnie warstwa teoretyczna, spekulatywna, filozoficzna, nie przytłacza narracji, nie dominuje też języków, które Szostak zaprzęga do opowiadania nam światów.

Szostak zadaje sobie i nam pytania o to, czy nadal możliwa jest powieść, co z opowieściami porzuconymi, osieroconymi, cudzymi słowami i “narracjami pozbawionymi narratorów”. Oprócz pytań ma dla nas też wspaniałą, porywającą jak rzeczny nurt opowieść o rodzinie i jej dziejach, o odchodzeniu i stawaniu się. Poza opowieścią ma dla nas też esej o rzekach, jeden z najwspanialszych, jakie czytałem. “Powieść jest rzeką. To jasne. A jeśli rzeka jest powieścią?”, pyta ktoś w “Rumowiskach”. W powieści Szostaka jest wszystko. Wszystko, czego jako czytelnicy i czytelniczki, potrzebujemy od literatury. I kilka spraw, o których nie wiedzieliśmy, że potrzebujemy.

“Rumowiska” Wita Szostaka to jedna z tych nielicznych książek, które - zapewne nie mając nawet takich ambicji - są bliskie opisania naszego świata - z jego doświadczeniem przemijania, bycia w drodze, niepewności i ciągłej przemiany.

W piątej księdze “Odysei” Zeus oświadcza, że “Odys wrócić musi, mąż wielki cierpieniem,/ Wrócić, nie wsparty boskim ni ludzkim ramieniem./ Na tratwie wątłej, bity od wichru i prądu” (tłum. Lucjan Siemieński). Posejdon miał jednak inne plany. “Odys traci nawet tratwę i wbrew morskiemu żywiołowi rzuca się w głębinę. Płynie wpław dwie doby, zanim dotrze do brzegów”. Brzeg wyspy Feaków nie przyjmuje Odysa gościnnie. By wyjść na brzeg, bohater eposu musi odnaleźć ujście rzeki. Woła do Zeusa: “Przecież i wobec bogów człek taki jest święty,/ Co błaga o ratunek w ostatniej potrzebie —/ Ja się do rzeki twojej tulę i do ciebie./ Zlituj się, władco, pieczy twej polecam siebie!”

Rzeka jako boski ratunek. Rzeka jako granica. Rzeka dająca życie i je odbierająca. Jeśli rzeka jest powieścią, to czyżby znała wszystkie historie? Szostak zaprasza nas na wyprawę w powieść. I ja w tej wyprawie się odnalazłem. Dlatego - Książka Roku!

***

Czas na pozostałą dziewiątkę ważnych dla mnie książek polskich autorów i autorek. Ułożoną alfabetycznie.

-> Grzegorz Bogdał, “Idzie tu wielki chłopak”, wyd. Czarne

"No i znowu tutaj, Ulica jest ślepa i ma kształt kosy. Ttnij, koleżko. Słońce utknęło w zenicie, cienie pochowały się pod samochodami. Dziki ryją trawnik,nic innego nich nie obchodzi, chrapią i ciamkają z radochy". I chce się więcej. I chce się do tego wracać. Mistrzostwo formy i języka.

-> Mikołaj Grynberg, “Jezus umarł w Polsce”, wyd. Agora

“- Wiesz, co będzie, jak to opublikujemy w książce? - Powiedzą, że zwariowałam. - Powiedzą, że aktywiści są…. - Jebnięci. Proszę bardzo, mogę mięć taką metkę. Ale zrozum (...)”. Książka Grynberga to próba zrozumienia i próba opowiedzenia o dramacie, którego wszyscy jesteśmy świadkami. Grynberg nie tylko oddaje głos, ale sam staje się głosem, przekraczając granice pomiędzy dziennikarstwem, a aktywizmem. Pomiędzy literaturą, a działaniem. Bo inaczej się już nie da.

-> Dorota Karaś, Marek Sterlingow, “Urban. Biografia”, wyd. Znak

Monumentalna biografia jednej z najbardziej niejednoznacznych postaci w polskiej powojennej historii. Karaś i Sterlingow zmierzyli się z zadaniem karkołomnym, niemal niewykonalnym. I podjęli wspaniałą decyzję - opowiedzieli nie tylko o Urbanie, ale też o Polsce i polskich mediach. Bo jakbyśmy nie próbowali myśleć o sobie “lepiej” - my wszyscy z niego. Żeby to zrozumieć, trzeba przeczytać książkę Karaś i Sterlingowa.

-> Joanna Kuciel-Frydryszak, “Chłopki. Opowieść o naszych babkach”, wyd. Marginesy

“Swaty to wyrok”, pisze Kuciel-Frydryszak w największym tegorocznym fenomenie czytelniczym. I opowiada o tym, co dzisiaj często wydaje nam się “folklorem”, przeszłością,z którą nie mamy nic wspólnego. Kuciel-Frydryszak upomina się o prawdę o nas samych. I to jest ciekawe.

-> Renata Lis, “Moja ukochana i ja”, wyd. Wydawnictwo Literackie

“Wybór, jaki nam dano, jest prosty: albo zostaniesz Atlaską i będziesz dźwigać na barkach cały świat, albo ten świat zawali ci się na głowę i zginiesz pod gruzami”. Tak, odrobinę złowieszczo, Renata Lis opisuje życie osób nieheteronormatywnych w polskiej rzeczywistości. Jest to opis najwyższej miary - momenty wspaniałe literacko przetykane są ciekawą i wartościową publicystyką. Lis przeciera szlak, a efekt jest niezwykły.

-> Agnieszka Pajączkowska, “Nieprzezroczyste. Historie chłopskiej fotografii”, wyd. Czarne

Lud w fotografii często był pokazywany jako część dziedzictwa przyrodniczego, zauważa Pajączkowska w książce łączącej esej z reportaże, pracę historyczki z pracą reporterki. Najbardziej doceniam za fragmenty eseju o samej fotografii, bo to zagadnienie niezwykle trudne w opisie.

-> Tomasz Różycki, “Złodzieje żarówek”, wyd. Czarne

To był dobry rok dla poetów i poetek sięgających po prozę. Powieść Różyckiego to opowieść, która pozwala wziąć głęboki oddech. Ballada, powieść chodzona i bardzo “białoszewska”. Mitologizujący, nostalgiczny, a jednocześnie baśniowy i niepozbawiony realizmu portret przeszłej epoki. Zachwycająca książka.

-> Maciej Sieńczyk, “Spotkanie po latach”, wyd. Wydawnictwo Literackie

“Dawni znajomi, o których prawie zapomniałem, kupili mieszkanie i zapragnęli, abym ich odwiedził…”. Tak może zaczynać się tylko horror. U Sieńczyka horroru jest pod dostatkiem. W kadrach “Spotkań…” ukryta jest groza i tajemnica, choć - pozornie - nawet najbardziej fantastyczne wydarzenia są tu traktowane bez większych zaskoczeń. Komiks Sieńczyka to dzieło wybitne zarówno w treści, jak i formie.

-> Jacek Świdziński, “Festiwal”, wyd. Kultura Gniewu

“- Myślicie, że przeżyjemy? - Co? - Wojnę”. W 1955 roku wojna była czymś nieodległym. I czymś spodziewany. Nie wszyscy wierzyli w to, że nastało “powojnie”. Oczekiwano drugiego “międzywojnia”. I dlatego na “festiwalu” bawiono się, jakby jutra miało nie być. Świdziński w komiksowej formie opisał ten niezwykły czas. I zrobił to mistrzowsko.

***

Wybór był niezwykle trudny. Karkołomny wręcz. Decyzja o tym, czy w ogóle jakaś polska książka zrobiła na mnie takie wrażenie, by wyróżnić ją przed innymi, nie była w tym roku oczywista. Ale podumałem nad stosikami. Podobnie nie było łatwe wybranie tych dziesięciu tytułów.

Nie ma wśród nich książek, które przecież też cenię. Chciałbym wyróżnić:

- “Stację” Jakuba Szamałka - pierwszą od lat polską książkę z kategorii “liteartura popularna”, która zrobiła na mnie wrażenie drobiazgowym researchem i niezwykle wciągającą akcją.
- “Ciężar skóry” Małgorzata Rejmer - za rozwalanie stref komfortu.
- “Przebierańców nicości” Piotra Pazińskiego - za to, że pisząc o cudzej sztuce, tworzy własną.
- “Łakome” Małgorzaty Lebdy - za udaną próbę pokazania innego widzenia świata.
- “Babel. Człowiek bez losu” Aleksandra Kaczorowskiego - za to, że kupiłem wszystko, co się dało Babla i zamierzam spędzić z nim przyszły rok. W wolnych chwilach.

Oprócz tego chciałbym wspomnieć o dwóch książkach - tomie poezji i najlepszych tegorocznym debiucie.

"Zapisuję. Wyciągnij dłonie, by w wynajętym mieszkaniu chwycić rozgrzany ochłap blasku,/ bo oprócz słów nie posiadasz miejsca, w którym pozwolą ci się schować", pisze Justyna Kulikowska w niezwykłym tomie. "Obóz zabaw" jest poematem, w którym autorka mierzy się z językiem, jego rejestrami i zadaje ważne pytania o to, jak go używać, by opowiedzieć kobiece doświadczenie. Pełna żalu, smutku, ale też czułości i empatii, wielka poetycka robota.

Druga to najlepszy moim zdaniem tegoroczny debiut prozatorski, czyli książka Marii Halber, “Strużki” (wyd. Cyranka).

To nie tylko najciekawszy debiut 2023 roku, ale też kolejny udany transfer z poezji do prozy. Halber opisuje relacje dwóch dziewczyn, które dojrzewają i próbują “odnaleźć siebie”. Proza to zarazem delikatna, jak i mocarna. Mimo przewidywalnej fabuły Halber udało się napisać książkę, którą trudno porzucić.

***

Zatem są.
Książki roku.
Od Szostaka do Pajączkowskiej.

Zachęcam do ich lektury, do zgadzania się, ale też do protestów, do głośnego wetowania tych wyborów - jak pisze Eliza Kącka w "Idiomach" (też świetne!), "pierwiastek ludzki jest bowiem ważniejszy od literatury".